Avanos Çömleği

Açıklama

Ürünün Tanımı ve Ayırt Edici Özellikleri:
Ülkemizde Nevşehir iline bağlı Avanos ilçesi; çömlekçilik denilince akla gelen ilk yerlerdendir. Göreme ve
Ürgüp gibi turistik yörelere yakın olmasının yanı sıra hammadde kaynaklarının ilçede bulunuyor olması Avanos’ta
çömlekçiliğin çok gelişmiş olmasının sebeplerindendir. “Çömlek” adı yaygın olarak toprak tencereler için
kullanılsa da, coğrafi işaret kapsamında kilden yapılmış her türlü ürünü belirtmektedir.
Nevşehir’de Neolitik Çağ’dan itibaren devam eden çanak çömlek yapımı, Avanos bölgesinde yaygınlık
göstermektedir. Yapılan çanak çömlekler bugün olduğu gibi olasılıkla İlk Tunç Çağ’da da Avanos’un dağlarından
ve Kızılırmak’ın eski yataklarından elde edilmekteydi. İlk yapılan çömleklerin sargı-dolama yöntemiyle elde
biçimlendirildiği bilinmektedir. Fırınlama için de açık ateş kullanılmıştır. İlk Tunç çağının sonlarına doğru
çömlekçi çarkı bulununca, çömlekler artık çarkta yapılmaya başlanmıştır. Çark yapımı çanak çömlek örneklerine
Hacıbektaş ilçesinde yoğun olarak rastlanmaktadır. Avanos’un Topaklı beldesinde ise Topaklı Höyük’te yapılan
kazılarda, Tunç Çağı’nda Bizans dönemine kadar sıralanan 24 yapı katında çeşitli seramik parçaları bulunmuştur.
Bu bulgular Avanos’ta çömlekçiliğin geçmişinin oldukça eskilere dayandığını göstermektedir.
Avanos çömleği yöre ile özdeşleşmesi ve köklü tarihi bakımından ayırt edilmektedir. Burada yapılan
çömlekler çuvallara koyularak eşeksırtına bağlanır, çevre il ve ilçelerin pazarlarına satılmaya götürüldü. Bu
pazarlama biçimi Osmanlı Devleti döneminde olduğu kadar Cumhuriyet Dönemi’nde belli bir süre devam etti.
Avanos erkeklerinin oluşturdukları uzun kervanlarla, Adana’ya kadar çanak, çömlek ve halı satmaya gittikleri
biliniyor. Bu ürünler gidilen yerlerde çoğunlukla takas usulü satılırmış. Çömleği alan çömleğin dolusu kadar
ürettiği üründen verirmiş. Geçim bu şekilde sağlanırmış. ”Dolusuna bulguruna, pirincine, tuzuna, peynirine” diye
çömleklerin pazarlandığını görenler, “Avanızlılar yine geldi” derlermiş. Taşıma sırasında ürkek olduğu için katır
tercih edilmezmiş. Yolculuk sırasında kırılanlar ise yol kenarına atılırmış. Gerçekten de zamanla Avanos’u
çevredeki diğer merkezlere bağlayan yollar çömlek kırıklarıyla dolmuştur.
Avanos Çömleği’ni diğer seramik ürünlerden ayıran en büyük özelliği içeriğinde kullanılan ve Avanos
yöresinden sağlanan kildir. Diğer yöreler ile Avanos kili mineral özellikleri kıyaslanan bir çalışmada Menemen
çamurunda; illit/mika, kaolin, kuvars, feldspat, kalsit, hematit, Konya bölgesinde; illit/mika, kaolin,
montmorillonit, kuvars, feldspat, hematit, Kınık çamurunda; kaolin, feldspat, kuvars, kalsit, dolomit, İznik
çamurunda; illit/mika, kuvars, feldspat, kalsit, dolomit, kaolin, montmorillonit, hematit, Avanos çamurunda ise;
illit/mika, kuvars, feldspat, kalsit ve dolomit, hematit, mineralleri tespit edilmiştir. Çamur içindeki hematit
minerali, renklerin kırmızı olmasına neden olmaktadır. Hematit oranına bağlı olarak renkler; açık sarı, açık ve
koyu kırmızı arasında değişmektedir. Bu bileşim Avanos Çömleklerinin kendine has rengini vermektedir.
Avanos’ta çömlekçilikte kullanılan topraklar, Kızılırmak’ın eski yataklarından ve çevredeki tepelerden elde edilir.
Bu bölgeler arasında eskiden beri kullanılan, Gedik, Burabayır, Cinderesi ve Kızılöz sayılabilir. Gedik’te kırmızı
ve gök, Burabayır’da çoğunlukla kırmızı, Cinderesi’nde kırmısı ve gök, Kızılöz’de ise kırmızı renkli topraklar
bulunmaktadır.

Üretim Metodu:
Çömlek yapımı ilk olarak uygun toprakların “işlik” adı verilen atölyelere getirilmesiyle başlar. Atölyeye
gelen toprak kabaca aşağıdaki işlemlerden geçerek çömlek haline dönüşür.
Yapılacak işe göre farklı toprakların farklı oranlarda karıştırılması işlemine harmanlama denir. Daha sonra
bu topraklar kırılır. İri olan taneler çekiç yardımıyla kırılır, inceltilir; granül haline getirilmeye çalışılır. Kırılma
işleminden sonra eleme işi yapılır. Eleme işleminden sonra karıştırma işlemine geçilir. Elle yapılan bu işleme
yörede ”çamur çıkartmak” adı verilir. Çamura onda biri kadar su atılarak karıştırma işlemi yapılır. Daha sonra
ezme işlemine geçilir, ezme işleminden sonra dinlendirmeye geçilir; dinlendirme yapılmazsa çamurda çatlama
olur. Dinlendirme sırasında çamur içindeki su ve mineraller homojen olarak dağılır. Bir günlük dinlendirme
süresinin ardından çamur şekillendirilmek üzere hazırdır. Şekillendirme çamurun yoğrulmasıyla başlar. Bu işlem
elle yapılır. Çamurun bir gün içinde şekillendirilmesi gerekir. Yoksa çamur sertleşmeye başlar ve şekillendirme
güçleşir. Şekillendirme işlemi tornada yapılır.
Bölgede “çıkrık” adı verilen tornalar kullanılır. Tornanın üzerine yapılacak işin büyüklüğüne göre kalıplar
koyulur. Kalıplar, taban kalıbı, düz kalıp ve ulak kalıp olmak üzere üçe ayrılır. Kolay ve tek seferde yapılabilecek
kaplar için taban ve düz kalıplar, aralıklarla iki seferde yapılabilecek kaplar için, taban kalıp, tabanı olmayan ulak
kalıp ve bazen de her üç kalıp birden takılır. Tornada çalışan ustanın yanında küçük bir su kovası bulunur. İşin
kurumaması için zaman zaman usta küçük bir keçe aracılığı ile çamura su verir. Şekillendirme sırasında çamurun
merkeze iyi yerleştirilmesi gerekir; aksi takdirde çamur yalpa yapar ve düzgün şekil almaz. Ürün kabaca şekil
aldıktan sonra ince işçiliğe geçilir. Üretilen ürün çeşidine ve isteğe bağlı olarak zırhlama ve perdahlama işlemine
geçilir. Çömlek kurutmaya bırakılmadan önce üzerinin boyanmasına zırhlama denir. Deri sertliğine geldiğinde
çömlek perdahlama işlemine geçilir. Mamulün yüzeyinin parlatılmasına perdahlama denilir.
Ürünün sertleşmesi ve kullanıma uygun hale gelmesi için son aşama pişirme işlemidir. Pişirme fırınlarda
olur. Gazlı fırın ve de elektrikli fırınlarla birlikte bazı atölyelerde ilkel pişirimlerde yapılmaktadır. Avanos’ta
geçmişten günümüze yaygın olarak kullanılan fırınlar odun, talaş ve saman gibi katı yakıtlar kullanılarak ısıtılan
fırınlardır. Bu tip fırınlar, ürünlerin koyulduğu yer ile ateşin yandığı yeri ayırabilmek amacıyla iki bölümlü olarak
yapılmaktadır. Yöresel olarak ürünlerin koyulduğu yere “koyacak” ateşin yandığı yere “ocak” adı verilir. Ocak
bölümü kısmen toprağın altındadır. Pişirim sırasında fırının iç ısısı 750–950 derece değişir. Bu ısının aşılması
ürünün deforme olmasına sebep olur.
Avanos’ta neredeyse her işliğin kendi fırını vardır. Günümüzde elektrikli ya da gaz fırınların olmasına
rağmen, geçmişten kalan geleneksel fırınlarda kullanılmaktadır. Bu fırınların şekilleri yuvarlak olup, büyüklüğü
pişirilmek üzere koyulabilecek testi sayısına göre belirlenir. En küçük fırın 800 adet testi, orta büyüklükteki fırın
1200 adet testi, en büyük fırında 1600 testi alır. Avanos’ta, Anadolu’da rastladığım en büyük fırın boyutları olan
3m çaplı, 4 m yükseklikte silindirik dördüncü tür fırınlarda büyük bir üretim söz konusudur. Bu tip fırınlar
ürünlerin koyulduğu yer ile ateşin yandığı yeri ayırabilmek amacıyla iki bölüm olarak yapılmıştır. Bir fırın,
kurutulmuş çiğ mamulün pişirilmesi için istif edilen toprak üstündeki ve kayacak denilen yer ile yere gömülü ateş
yanan ocak olmak üzere iki kısımdan ibarettir. Bu iki kısmı birbirinden ocağın kemerli olan tavanı ayırır. Ocaktaki
ısının yukarı çıkıp çiğ mamulün pişmesini sağlamak amacı ile bu tavanda delikler vardır. Deliklerin adedi fırının
büyüklüğüne göre 30–36 adet olmak üzere değişir. Şekilleri dikdörtgen olan deliklerin çapları 10–15–20–25 cm
arasındadır. Bu delikler tavanda gelişi güzel yerleştirilmiş olmayıp, daire şeklinde olan fırınların birbirine dik iki
çapına göre simetrik olarak dizilmişlerdir. Dolayısıyla merkeze göre simetriktir. Fırınlarda iki kapı vardır.
Bunlardan biri pişmemiş ürünün fırına koyulduğu kayacak, diğeri de ocak kapısıdır. Kayacak kısmının kapısı fırın
ateşlenmeden önce taş ve toprakla kapatılır ve etrafına çamur sıvanıp pişirim yapılır.
Denetleme:
Avanos Çömleği tescilde belirtilen malzemelerle ve üretim yöntemine uygun olarak üretilmesi, işlenmesi,
pazarlanması, coğrafi işaretin kullanımı Denetim Komisyonu tarafından denetlenecektir. Denetim Komisyonu
Nevşehir İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü ve Avanos Esnaf ve Sanatkârlar Odası Başkanlığı koordinasyonunda,
Avanos Esnaf ve Sanatkârlar Odası Başkanlığından bir uzman personel, Nevşehir İl Kültür ve Turizm
Müdürlüğünden bir uzman personel, Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi tarafından görevlendirilecek bir
personelden oluşacaktır. Denetimler yılda bir kere yapılarak raporlanacaktır. Komisyon, şikâyet üzerine veya
gerekli görülen hallerde ayrıca denetim yapabilir.
Denetim merci, kamu kuruluşlarından veya özel kuruluşlardan veya bunlarda görevli uzman gerçek veya
tüzel kişilerden denetimin gerçekleştirilmesi sırasında faydalanabilir veya hizmet satın alabilir. Denetim merci
hakların korunmasında hukuki süreçleri yürütür.