Bayburt Ehramı

Açıklama

Ürünün Tanımı ve Ayırt Edici Özellikleri:
Anadolu’nun zengin kültürel değerlerini sergilediği alanlardan biri de çeşitli inanç, töre, iklim, yaşam biçimi
vb. etkilere göre şekillenen geleneksel giysileridir. Bayburt Ehramı Bayburt’ta bilinen en köklü el sanatlarından
biridir. Evliya Çelebi Seyahatnamesinde Bayburt Kanunnamelerindeki vergilerden, Bayburt’ta dokuma
tezgâhlarının bulunduğundan ve muhtelif dokumaların üretildiğinden bahsedir. Bayburt Ehramı koyun yününden
hazırlanan yün iplerin tezgâhta dokunması ile elde edilen iki parçalı, dikdörtgen şeklinde düz veya yöresel motifler
ile süslenen kadın kıyafetidir. Bayburt Ehramının üretim sürecinde hiçbir kimyevi işleme tabi tutulmaması ve
tezgâhlarda elle dokunması değerini daha da arttırır. Günümüzde Bayburt Ehramı; kravat, şal, atkı, çanta, kolye,
perde vb. çok sayıda ürün içeren bir yelpazede kullanılır.
Bayburt Ehramının kullanım açısından en büyük özelliği dikişsiz işlenmesi ve yöresel motiflere sahip
olmasıdır. Bayburt Ehramı iki kanat olarak birleştirildikten sonra enine veya boyuna şekilde, vücut ve başa sarılarak
kullanılır. Beyaz renkte, kuşgözü ve sandal motifleri ile üretilen ehramlar ise sadece gelinler tarafından kullanılır.
Üretim Metodu:
Üretimde kullanılacak olan yün ipin hazırlanması için koyun yünleri tokaç (ahşap, kalın, uç kısmı geniş ahşap
sopa) yardımıyla yıkanır ve kurutulur. Tarak dişlerinden geçirilen yünün her iki eldeki tutamlarına “elçim” denilir.
Temizlenen yünler, iki elçimden oluşan sümek haline getirilir. Temizlenen ve taranan yün sümekleri teşi yardımıyla
işlemden geçirilir ve iplik elde edilir. Sonraki aşamada iplik, kelepçe denilen aletle teşinin nezük kısmına sardırılarak
kelep formuna sokulur. Daha sonra kelepler açılarak çözgü hazırlama işlemi için masuralara sarılır. Ahşap mekikli
dokuma tezgâhı, Bayburt Ehramı dokumacılığında kullanılan en önemli araç olup dağ, kuş, kol, tüfe, mitit, selman,
dehdün, gücü, tarak, ayakça, sabitleme demiri, tahsil değneği ve oturaktan meydana gelen modüler bir mekanizma
içerir.
Dokuyucunun işlem esnasında oturduğu yerin karşı hizasında, çözgüleri gücü ve taraktan geçirme
aşamasında ikinci bir kişi için kullanılacak oturma yeri vardır. Kumaş dokumacılığında üretim sistemi ağızlık açma,
atkı atma, tefeleme işlemlerinin yanı sıra çözgü salma ve kumaş sarma işlemlerinden oluşmaktadır. Dokuyucunun
hemen önünde, üretim ilerledikçe kumaş kısmının sarıldığı selman bulunur. Selmanın hemen önünde dokumanın
enini gergin tutan, demir veya ahşaptan yapılan ve yöresel olarak mitit denilen cımbar bulunur.
Ehram tezgâhı iplikten oluşturulmuş iki adet gücü, buna bağlı olarak aynı sayıda kuş ve ayakçaya sahiptir.
Gücülerin hemen önünde bulunan kamış dişli tarak, tüfe kısmına yerleştirilir. Tüfe ise iki yanındaki kollarla tezgâhın
üst kısmına bağlanır. Orta, alt ve üst dehdün direkleri gücülerin arka kısmında kalan çözgüleri taşır ve gergin şekilde
durmasını sağlar. Dokuma ilerledikçe ve çözgü ipliği azaldıkça alt dehdün iptal edilir, çözgü iplikleri bir üst
basamağa kaydırılır ve dokuyucunun üstünde bulunan dağ kısmına gelinir. Dağ direğinde gergin şekilde devam eden
çözgüler, tahsil ipleri ile tahsil direğine gruplar halinde ve eşit aralıklarla bağlanarak çatal iple alt selmana sabitlenir.
Çözgü salma işlemi dokuyucu tarafından bu çatal ip yardımıyla yapılır.
Ahşap veya boynuzdan yapılan masura ve mekik, dokuma esnasında kullanılan yardımcı araçlardır. Mekik,
uç kısımları daha ince yapıya, orta kısmı ise masuranın yerleşebileceği şekilde bir karına sahiptir. Masuralar ise,
üzerine sarılan atkı ipliklerini taşır. Mekiğin ortasında bulunan demir çubuğa yerleştirilerek kullanılır. Demir
çubuğun yerinden çıkmasını önlemek için pim görevi gören bir tavuk tüyü kullanılabilir.
Yörede çözgüye “uzatma” adı verilir ve yerde hazırlanır. Yere dik yerleştirilen bir tarafı ikili bir tarafı üçlü
olan çubuklar arasında, masuralara sarılmış ve çözgü cağına yerleştirilmiş iplikler gidip gelinerek hazırlanır. En üste
kumaş kenarını oluşturan ve felemenk olarak tabir edilen iplikler yerleştirilir. Çözgü boyu yaklaşık iki kanat
dokunabilecek uzunlukta, yani 5-5,5 m civarında olmaktadır. Bu hesaplama yörede yıllarca uygulanan alışkanlıklar
doğrultusunda arşın hesabıyla (yöresel ismiyle “helebi”) belirlenir (1 helebi 75 cm). Bazı kaynaklarda ehramın
bitmiş ölçüleri 1,85 x 2,15 m, tek kanat ölçüleri ise ortalama 0,85 x 2,10 m’dir.
Çözgü çirişinin kuruması için çubuklar üzerinde bir süre bırakılır ve yöresel olarak “urubat” adı verilen
ağızlık ipleri bağlanarak tezgâha alınır. Yörede tezgâha aktarma işlemlerine “düzen alma” denmektedir ve iki kişi
tarafından gerçekleştirilir. Çözgü çubuklarının ikili kısmında bulunan çözgü uçları dağ çubuğunun üzerinden
geçirilir. Üçlü tarafta bulunan çözgü uçları ise üst dehdünün üzerinden, arka dehdünün altından ve orta dehdünün
üstünden geçirilerek gücülere getirilir. Ehram kalitesi 1 cm’de taşıdığı çözgü sıklığına göre değişir. Günlük kullanım
için üretilen ehramlar 9 veya 10’luk, genelde 13,5’lik; yörede “gezlik” olarak ifade edilen en kaliteli ehram ise 15
veya 15,5’lik tarakla dokunur.
Bayburt Ehramı üretimde kullanılan tezgâhlar 2 gücülü olduğundan ehramlarda 1/1 bezayağı dokuma tekniği
uygulanır. Mititin takılabilmesi için başlangıçta yaklaşık 2 parmak dokuma yapılır. Yörede “ehram ağzının
tutulması” denilen bu kısım daha sonra sökülerek saçağa dâhil edilir. Asıl dokuma başlangıcı felemenk (pamuk)
iplikleri ile yapılır. Yüksekliği kenarlarda kullanılan felemenk iplikleri kadardır. Daha sonra ehramda kullanılması
planlanan nakış dökme işlemine geçilir.
Ehramlar üzerinde bulunan motif süslemeleri serpme, kenar süsleme ve saçak üstü gibi kısımlarda yer alır.
Saçak üstlerinde kullanılan motifler genellikle “gorda” olarak isimlendirilir. Bayburt, Çiftlik ve Erzurum gordası
(saat kordonu) gibi çeşitleri bulunup dokumanın eni boyunca kullanılır. Dokuma başına uygulanan gorda motifi ilk
kanadın bitiminde de tekrar edilir ve başta felemenk iplikleriyle yapılan dokuma kısmı tamamlandıktan sonra
“zülfe”, yani saçak payı bırakılarak ikinci kanadın dokunmasına geçilir. Ehramın kenar sularını oluşturan zincir
motiflerinin yeri, gorda yerleşiminden önce belirlenir. Serpme ve gorda motiflerinde kullanılan renkli iplikler ile
dokumanın sol tarafından 4 parmak içeriye yerleştirilir. Kenar zincirleri motif özelliklerine göre Bayburt yöresinde
“sulu, sade, aynalı, tetikli veya tetiksiz zincir” olarak isimlendirilir. Ehramlarda motifler, bezeme iplik uçları
dokumanın üstünde kalacak şekilde uygulanır. Tüm yüzey üzerinde serpme olarak yerleştirilen motifler genellikle
geometrik (daire, düz ve verev çizgi, üçgen), bitkisel (hanımeli, mercimek, pirinç deni, ceviz kanadı, reyhan dalı,
kahve veya badem çekirdeği, elma şeleği) ve figürlü (çift kartlar, arı dala ters kondu, kelleli veya sade uçan kuşlar)
ve sembolik (boyunbağı, sandal, hanımgöbeği, perçem tarağı, çark yıldızı, elmas küpeler) bezemelerden oluşur.
Ehram dokumacılığında desenleme için renkli iplikler kullanılır. Dokumanın zemin rengi ile motiflerde
kullanılan ipliklerinin renkleri özel olarak ayarlanır. Bazı motifler her renkte uygulanabilirken bazıları belirli
renklerde kullanılır. Böylece ehramlar yöresel olarak renk açısından “beyaz ehram, boz ehram, mor ehram vb.”;
desenleme açısından ise “çiçekli ve düz ehramlar” olarak dokunur. Düz ehramlar sadece renkli ipliklerle ve bezayağı
tekniği ile dokunurken, desenli ehramlarda düz zemin üzerine renkli ipliklerle “brokar” tekniğinde desenlemeler
yapılır.
Nakışlar ehramın üzerine dokuma esnasında işlenir. Desen, dokumanın rengine, ipin inceliğine veya
kalınlığına göre belirlenir. Nakış adları şekillerine göre isimlendirilir. Nakışlar, kenar suyu, saçak üstü nakışları ve
serpme desenler olarak üç guruba ayrılır. Serpme desenler tüm yüzey üzerinde serpme olarak yerleştirilen
motiflerdir. Bunlar, genellikle geometrik (daire, düz ve verev çizgi, üçgen), bitkisel, figürlü ve sembolik
bezemelerden oluşur. Saçak üstü bordürü olan nakışlar genelde gorda nakışı olarak ifade edilir.
Zincirler ehramın kenar motifleridır. Aynalı kutu esas itibariyle kenar nakışıdır. Son yıllarda oldukça yaygın
bir kullanım kazanmıştır. Ehramın hemen saçak üstüne, yani alt üst kenarlara, hem boyun hem de orta motifi olarak
kullanılır. Ehrama orta nakışı olarak kullanıldığında dokunması en zor ve en uzun süreli nakış olur. Bir ustanın, paşa
merdiveni, tetiksiz zincir, tetikli zincir, çift tetikli zincir, mercimekli zincir tarzında bir ehram dokumayı
tamamlayabilmesi için bir ay civarında süre gerekir.
Bayburt Ehramında kullanılan tezgah ve tezgah parçaları aşağıdaki gibidir.
1. Dağ (Çözgü Levendi): Dehdünlerle aynı uzunlukta ve aynı işi yapar. Yani üzerine atılan ipliklerin düzenli
bir şekilde yukarıdan dokunan kısma doğru yürütülmesini sağlar. Tezgâhın en üst kısmıdır, dokuyucunun
üst arkasında bulunur. Düzene alınan ipliklerin gergin ve düz durmasını sağlar.
2. Oturak: İki adettir. Dağın altındaki oturağa dokuma oturağı denir. Dokuyucu dokuma işini bu oturağa
oturarak gerçekleştirir.
3. Ayakça: İki adettir. Gücüleri hareket ettirerek dokuma işleminin yapılmasını sağlar. Nalın
büyüklüğündeki ayakçalar ayaklarla hareket ettirilir. Ayak bastıktan sonra gücüler çözgüyü açar ve mekik
atılır. Her ayak basışta hareket tekrar edilir.
4. Kuşlar: İki adettir. Gücülerin üzerine asılı dururlar. Ortalarında makaraya benzer bir düzenek bulunur. Bu
makaraların ortasında hareketli bir iple gücülere bağlıdır. İpin bir ucu öndeki gücüye, diğeri ise arkadaki
gücüyle bağlıdır. Gücüleri aşağı yukarı çalıştırır.
5. Kol: İki adettir. Tüfenin iki yanında bulunur. Tüfe ipleri aracılığıyla tezgâhın yukarı kısmında bulunan
bağlantı tahtasına tutturulur. Hareket ettirilmeleri ve ayarlamaları bu ipler aracılığı ile yapılır. İplerin orta
kısmında bulunan çubuklar da tüfe çubuklarıdır. Tüfe çubukları gevşetilip sıkılarak iplerin boyu uzatılıp
kısaltılır ve tüfe bu şekilde ayarlanır.
6. Tefe: Ehram tezgâhının tarağı çeken kısmının adıdır. Her mekik atıştan sonra mekikle atılan ipin
dokumaya dönüşmesi için dokuyucuya doğru standart bir sertlikle çekilir. Alt tarafı kenarlara sabitlenmiş,
üst tarafı tarağın takılıp çıkarılmasını sağlayacak biçimde aşağı yukarı hareket ettirilebilen ahşap yapılı
bölümdür.
7. Mitit: Tezgâh üzerinde dokunmakta olan ehramı gergin tutan; her biri takriben bir halebî boyunda iki adet
çubuktur. Birer uçlarında üçer çivi bulunur. Örülen ehramda üç dört parmakta bir dokunmamış taraftan
dokunan tarafa tarağa doğru takılır. Ortalarında deri veya metal bir kemer bulunur ve orta noktada
dağılmadan bir arada durmalarını sağlar. Birleşme noktalarına yakın kısımlarda küçük delikler vardır Bu
delikler birbirine getirilerek gerginlik sağlanır ve bu deliğe küçük bir kürdan veya ucu eğik metal tel
takılarak sabitleme yapılır.
8. Mekik: Öküz boynuzu veya şimşir ağacından yapılmış alettir. Mekik yapılacak boynuzun; kolluk boynuz,
yani kenarlara doğru uzamış olması gerekir. Çengel türü boynuzdan yapılmaz. Makbul olanı manda
boynuzundan yapılandır. Boyu 20 cm civarındadır. Orta kısmı boştur. Boşluğun uzunluğu takriben 10
cm’dir. Bu boşluğun bir ucunda delik, diğer ucunda ise girinti vardır. Atkı masurası içindeki metal çubuk
aracılığıyla bu boşluğa takılır. Bir tezgâha gerilmiş ipliklerin arasından sağdan sola, soldan sağa atılarak
dokuma işlemi yapılır.
9. Masura: Kamıştan yapılır. Gevrek otundan da yapıldığı olur. Üzerine atkı iplikleri sarıldıktan sonra
mekiğin içine yerleştirilerek kullanılır. Günümüzde plastik borulardan da faydalanılır. Atkı masuraları;
görünüş, yapıldığı malzeme ve kullanım alanlarına göre sınıflandırılır. Masura sarımı da bobin sarımı
kadar önemli bir işlemdir. İyi sarılmış bir masura dokuma randımanı üzerinde doğrudan doğruya etkili
olacaktır.
10. Sabitleme Demiri: El demiri olarak da ifade edilir. Selmanın sağ ucunda bulunan tahta aralıklara takılır.
Boyu 35 cm civarındadır. Ehramın dokunan kısmını döndürerek sarmak, germek için ve sarıldıktan
sonrada selmanın sabitlenmesinde kullanılır.
11. Dehdün: Arka, orta ve üst dehdün olmak üzere üç tanedir. Selmanın boyunda, yuvarlak şekilli olup çözgü
ipliklerinin düzgün durmasını sağlar. Üst dehdüne küçük dağ dendiği de olur. Ehram uzun olsun isteniyor
ise üst dehdünün sağ ve sol kenarlarındaki uzantılarının üzerine uygun bir tahta daha eklenir.
12. Tarak: Yaklaşık 12 cm yüksekliğinde, bir metre uzunluğunda, içinde kamıştan dişleri olan alettir. Aynı
zamanda ehramın kalitesini ifade de kullanılan çeşitleri vardır. Tarak Çeşitleri; 9,5–10,5–11,5–12,5–
13,5–15 olarak adlandırılır. Tarak adı büyüdükçe ehramın kalitesi artar. En kaliteli ehram 15 tarakla
dokunan ehramdır. 13,5 tarak en yaygın kullanılan taraktır. Taraklara ipi geçirmek için tarak tığları
kullanılır. Bayburt’ta 11,5 ve 15 numara arası taraklar kullanılır.
13. Gücü: Dört adet oklava biçiminde, eşit yuvarlaklıkta, taraktan biraz uzunca çubuklar ve üzerine bağlanan
kalınca ipliğe verilen addır. Çözgü ipliği önce gücüye, sonra bir arkadan bir önden tarağa çekilir. Ehram
düzeni alınır. Her ehram başlangıcında bu işlem yapılır.
14. Tahsil Değneği: Ehramın kanat genişliğinden biraz daha uzunca yuvarlak değnektir. İkili uzatma kazıkları
yönündeki iplikler, her biri bir çile oluşturacak şekilde gruplara ayrılarak yuvarlak olan bu değnek
üzerindeki tahsil ipine eşit sayıda ve aralıklı olarak bağlanır. Çözgü ipliklerini gergin tutmada kullanılır.
İki ucuna da “V‟ biçimindeki çatal ip bağlanır. Bu çatal ipin ortasındaki bir başka ip dokumacının
oturduğu bölümdeki halkaya takılıdır ve oturağın kenarındaki çubuğa sarılır. Tahsil ipini bollaştırma ve
germe bu çubuğa sarılarak gerçekleştirilir.
Yünün ipliğe dönüştürülmesinde kullanılan araç gereçler aşağıdaki gibidir.
1. Yün tarağı: Yünün taranmasında kullanılır. Yaklaşık 50 cm uzunluğunda bir tahtadır. Baş tarafında
yaklaşık 10-15cm uzunluğunda tarama işlevini sağlayan iki sıra, her sırada 25-40 metal diş olmak üzere
toplam 50-80 metal dişli yün tarama aletidir.
2. Sümek: Taranmış yünün bir ele sarılacak büyüklükteki hâlidir.
3. Teşi: Ağaçtan yapılan, yukarıdan aşağıya incelerek uzayan, takriben 4 cm çapında, 30 cm uzunluğunda,
kalın ucu üstte ve “ger” adı verilen metal kancalı yün eğirme aletidir. Üst kısmında “ağırşak” adı verilen
ve takılıp çıkarılabilen bir parçası daha vardır. Ağırşak, küçük yuvarlak bir tekeri andırır. Eğirmede ağırlık
oluşturarak ortasındaki yuvarlak aksamın kolayca dönmesini sağlar. Yünü eğirip ip hâline getirmede
kullanılır.
4. Çıyrık: Çıkrığın yöresel adlandırmasıdır. Eğrilen yünün masuralara sarılmasında kullanılır. Bir tarafında
elle döndürülen bir çark, diğer tarafında ise masuraların takıldığı sarma kısmı bulunur. Elle döndürülerek
çalıştırılır.
5. Kelepçe: Orta nezük büyüklüğünde ve biçimindedir. Dönen kısmın altında ayaklı bir kısım daha bulunur.
Teşi ile iplik nezük kısmına sardırılarak kelep hâline getirilir. Sardırma işi elle döndürülerek yapılır.
6. Çözgü Aleti : Birer metre boyunda 4 cm kalınlığında düz bir ağaç üzerine sabitlenmiş, 3 adet çubuktan
oluşur.Toplamda çözgü aleti 3 adettir.Çözgü ipi bu aletin üzerinde çapraz şeklinde çözülür. Uzatma cağı
ise çözgü iplerinin makaralara sarılarak çoklu birşekilde çözgü çözmeye yarar.
Coğrafi Sınır İçerisinde Gerçekleşmesi Gereken Üretim, İşleme ve Diğer İşlemler:
Ürünün dokunması işlemleri coğrafi sınırlar içerisinde gerçekleştirilmelidir.
Denetleme:
Bayburt Üniversitesi koordinatörlüğünde; Bayburt İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü ile Bayburt Esnaf ve
Sanatkârlar Odasından uzman kişilerden oluşacak toplam 3 kişilik denetim mercii tarafından denetim işlemleri
yürütülür. Denetim; Bayburt Ehramı ibaresini kullanan firmaların ürünün tanımı ve ayırt edici özellikleri ile üretim
metodunda belirtilen özellikleri taşıyıp taşımadığı hususlarının takibi konusunda yılda bir defa düzenli olarak,
tüketici şikâyetleri üzerine her zaman yapılır. Denetlemede göz önünde bulundurulacak noktalar aşağıdaki
şekildedir:
a) Dokumada kullanılan yün ip;
-Yün ipin özelliği
-Büküm şekli
-Doğal renk özelliklerini muhafaza edip etmediği
b) Ehram dokumada kullanılacak alet ve ekipmanların tescilde belirtilen özelliklere uygunluğu;
– Bayburt Ehramı yerel dış giysisi olarak hazırlanışında standart ebatlara uygunluğu
– El dokuma tezgâhları
– İplik-dokuma tarağı uyumu
c) Dokuma teknikleri;
– Desen kompozisyonuna uygunluğu
– Bayburt Ehramı birleştirme kurallarına uygunluğu
– Desen işlemede yöresel renk uyumu
– Saçak kısımlarının uygunluğu
– Motiflerin uygunluğu
Denetim mercii, kamu kuruluşlarından veya özel kuruluşlardan veya bunlarda görevli uzman gerçek veya
tüzel kişilerden denetimin gerçekleştirilmesi sırasında faydalanabilir veya hizmet satın alabilir. Tescil ettiren,
tarafların haklarının korunmasında hukuki süreçleri yürütür.