Midyat Telkârisi

Açıklama

Ürünün Tanımı ve Ayırt Edici Özellikleri:
Midyat Telkârisi, genel olarak takılar (küpe, yüzük, kolye, gerdanlık, bileklik, bilezik, toka, halhal, broş,
hızma vb.), kişisel kullanım (tarak, ayna, çanta, kitap ayıracı, kalem, isimlik vb.), süs (vazo, kalemlik, şekerlik,
mücevher kutusu, çerçeve, çeşitli minyatür araçlar, minyatür oyuncaklar vb.) ve dekoratif ürünlerdir.
Gümüşten üretilen Midyat Telkârisi ürünleri 950 ayar olup üzerinde “MT-950” damgası bulunur. Altından
üretilen Midyat Telkârisi ürünleri ise farklı ayarlarda olup “MT-(Ayar numarası)” damgası bulunur.
Midyat Telkârisinin geçmişi eskiye dayanır ve coğrafi sınır ile ün bağı bulunur. Midyat ilçesinde yaşayan
Süryaniler, telkâri işlemesinin öncülüğünü yapmış ve yıllarca bu sanatı icra edip geliştirip günümüze ulaşmasını
sağlamıştır.
Yörede uzun yıllar önce telkâri tekniği ile yapılmış bazı ürünler Mor Hobil-Mor Abrohom Kilisesinde
sergilenmektedir.

Üretim Metodu:
Altın ve gümüş madeninde telkâri işleme tekniği benzerdir. Tel üretim tekniği, çatı teli, iç dolgu teli benzer
kalınlıkta, iç dolgu çeşitlerinin yapımı ile çatı içine yerleştirmede aynıdır. Diğer yandan parlatma ve kaynak
uygulaması kullanılan kimyasal maddelerden dolayı altında farklılık gösterir. Gümüşte uygulanan karartma yöntemi
altın telkâri üretiminde uygulanmaz.
Telkâri ustası kullanacağı ince teli kendisi çevirir. Kaynak malzemesini işin ehli ustalar hazırlar.
Granül halinde 1000 ayar saf gümüş eritme potasında tüp gaz olarak da adlandırılan propan ve bütan gazı
karışımı yakıt kullanılarak 1000 °C’nin üzerinde ısıda eritilir. Gümüş yapısı itibariyle yumuşak metal olduğundan
sertlik kazanması için %5 oranında bakır ilave edilir. Burada eritilen gümüş çubuk olacak şekilde kalıplara dökülür.
Kalıptan çıkarılan gümüş çubuklar şaloma yardımıyla ısıtılarak çubuğun yumuşaması sağlanır. Yumuşatılan
gümüş çubuklar ihtiyaca bağlı olarak astar veya tel haline getirilir. Astar yapılacaksa levhaların ezilerek ölçüye
getirilmesini sağlayan motorlu silindir makinasında çekilerek kalınlığı 100 mikrona (100 mikron = 1mm) kadar
inceltilir. Çubuk tel haline getirilecek ise öncelikle motorlu silindirde çubuk inceltme kısmında 100 mikrona kadar
inceltilir. Ardından elmas haddeler kullanılarak tel çekme işlemi devam eder. İhtiyaç doğrultusunda teller elmas
haddelerle 20 mikrona kadar inceltilir.
Çatı telinin yapılışı ve kullanımı:
Çatı telleri, oluşturulacak takı ve süs eşyalarının dış çerçevesini oluşturur. Takılar için 70-90 mikron
ölçülerinde süs eşyaları içinse genelde 120-180 mikron ölçüleri arası tel çekilir ve bu çekilen yuvarlak kesitli teller
silindir astar makinasında ezilerek dikdörtgen kesitli olarak kullanıma hazır hale getirilir. Hazırlanan çatı telleri ile
takılar ve süs eşyaları için çeşitli şekiller ve figürler oluşturulur. Bazı durumlarda çatı telleri isteğe bağlı olarak
zikzak veya burgulu şekilde kullanılır. Çatı teli tırtıl makinasında çekilerek zikzaklı hale getirilir, burgulu tel için ise
freze motoru veya el gırgırı kullanılarak iki adet yuvarlak kesitli tel burulur. Bu çatı telleri genelde çatının dış
kısmında kullanılmakla birlikte daha küçük tel kalınlıklarında hazırlanarak iç dolgu olarak da kullanılır.

İç dolgu telinin yapılışı ve kullanımı:
İç dolgu telleri takı veya süs eşyasının dış çerçevesini oluşturan çatının içini doldurmak için kullanılan ince
tellerden oluşur. Önceden belirlenmiş modele göre hazırlanmış çatı içerisine çift yardımıyla iç dolgu yerleştirilir.
Telkâri için hazırlanmış çatının şekline göre iç dolgu hazırlanır. İç dolgu için genelde 20-30 mikron aralığında tel
çekilir. Bu teller iki adet olacak şekilde el gırgırı veya freze motoru ile burulur. Burulan bu teller astar makinasında
çekilerek dikdörtgen kesitli olarak kullanıma hazır hale getirilir. Hazırlanan teller çatı motifine uygun olarak çift
yardımıyla şekillenir. Burulan bazı teller astar silindirden çekilmeyerek burulmuş halde de iç dolgu olarak kullanılır.
Aynı şekilde Tırtıl makinesinden geçirilen zikzak formu verilmiş tellerde, daha küçük kalınlıklarda hazırlanarak iç
dolgu olarak kullanılır.
İç dolgu çeşitleri, aşağıdaki gibidir.
Tekerlek iç dolgu
Spiral ve yuvarlak dolgu olarak da bilinen tekerlek dolgu 20-30 mikron ölçü aralığında hazırlanmış iç dolgu
telleri kullanılarak yapılır. Çift yardımıyla tel düzgün biçimde el becerisi ile beraber yuvarlatılarak dolgu elde edilir.

Vav iç dolgu
20-30 mikron ölçü aralığındaki iç dolgu teli çift yardımıyla Arapçadaki vav harfi şekline getirilir.

Kartal gözü iç dolgu
Mekik dolgu olarak da adlandırılan kartal gözü, 20-30 mikron ölçü aralığındaki iç dolgu teli çift yardımıyla
özel bir el tekniği ile bükülüp aşağıdaki şekil oluşturulur. İç dolgu çift yardımıyla çatıya yerleştirilir ancak bazı
durumlarda çatının şeklini de alabilmesi için çift yardımıyla bütünsel olarak ayrıca bükülerek çatı içine yerleştirilir.

Nal iç dolgu
Nal dolguda 20-30 mikron ölçü aralığındaki iç dolgu teli kullanılır. Nal dolgu iki aşamadan oluşur. Öncelikle
çift yardımıyla kartal gözü iç dolgu oluşturulup ardından çift yardımı ile uçlarından iç tarafa doğru bükülerek nala
benzetilir. Nal dolgular özellikle çiçek motiflerinin yaprak kısmında kullanılır.

Damla iç dolgu
Damla dolgu 20-30 mikron ölçü aralığındaki iç dolgu teli kullanılarak yapılır. Öncelikle dolgu teli tekerlek
dolguda olduğu gibi yuvarlatılarak istenilen çapa getirilir ardından damlaya benzeyecek şekilde aşağıya doğru çift
yardımıyla aralıklar bırakılır. Bu dolgu çeşidi de genellikle çiçek motiflerinin yaprak kısımlarında kullanılır.

Sim iç dolgu
Sim dolguda 50 mikronluk iki ayrı iç dolgu teli kullanılır. İlk burma işlemi yapılmadan yuvarlak kesitli telin
silindirden geçirilerek dikdörtgen kesit haline getirilmesi bir diğeri ise silindirden geçirilmiş telin tırtıl çekme
makinasından geçirilerek tele zikzaklı şekil verilmesidir. Bu iki ayrı tel bir düz bir zikzaklı olacak şekilde üst üste
konularak sarılır. Sim dolgu genelde anahtarlık ve yuvarlak isimlikler için kullanılır.

Telkâride bağlantı ve süsleme elemanları
Zincir
Zincirlerin yapımı zor ve zahmetli olduğundan genelde bu zincirler piyasadan temin edilir. Zincir
makinalarında üretilen ve genelde kolye uçları için kullanılan ince zincirlerdir. Ancak yörede bileklik, küpe, kolye
ve halhalda kullanmak amacıyla el yapımı zincirler de üretilir. 50-60 mikron ölçü aralığında yuvarlak kesitli tel, el
gırgırı mandrenine takılmış şiş etrafına sarılır. Hangi çapta tel isteniyorsa o çapta şiş kullanılır. Bazı durumlarda ise
tel hazır bir mastar üzerine sarılır eliptik şekil elde edilir. Yay veya elips şekline gelen sarılmış tel, şiş içinden
çıkarılarak tek veya çift sıra halinde kesilir. Tek kat kesilenler iç içe geçirilerek zincir haline getirilir. Kesik yerleri
kaynakla kapatılır. Bir diğer model için iki kat kesilen yuvarlaklar çift yardımıyla açılarak 8 rakamı şekline getirilir.
Böylece zincir baklası oluşturulur. Bu baklalar iç içe geçirilir ve kesik yerleri kaynakla kapatılır.
Takıştırma halkası
Takıştırma halkası için 70-80 mikron ölçü aralığında yuvarlak kesitli tel kullanılır. Bu teller el gırgırı
mandrenine bağlanmış şiş etrafına sarılır. Şiş, etrafına sarılan telden çıkarılır. Yay biçimindeki tel tek sıra halinde
daire olacak şekilde kesilir. Bağlantı elemanı olarak kullanılır.
Kulp
Kulplar için 40-50 mikron ölçü aralığındaki teller kullanılır. Bu teller el gırgırı mandrenine bağlanmış şiş
etrafına sarılır. Şiş, etrafına sarılan tel içerisinden çıkarılır. Yay biçimindeki tel iki ya da üç sıra halinde daire olacak
şekilde kesilir. Kesilen kulplar, bağlantı yapılacak kısma çubuk kaynak ile monte edilir.
Güverse
Güverseler yarım küre şekline getirilmiş gümüşten plakalardır. Telkâride süsleme elemanı olarak kullanılır.
Güverse oluşturmak için öncelikle astar silindir makinesinde gümüş plaka 30 mikrona kadar inceltilir. Daha sonra
astar kesme kalıbında plakalar pul halinde kesilir. Kesilen pullara, değişik çaplarda oyukları olan ve yarım küre
yapmaya yarayan heştekler ve heştek zımbaları ile yarım küre şekli verilir. En son yarım küre haline getirilmiş
güverselerin varsa fazlalık olan etek kısımları makasla kesilerek düzeltilir.
Küre (Top)
Küre veya bir diğer adıyla toplar süsleme elemanı olarak kullanılır. Bir miktar gümüş, şaloma vasıtasıyla
eritilerek top haline getirilir. Bu toplar takılara kaynak yardımıyla monte edilir.
Telkâri yapımında kullanılan kaynak türleri:
Çubuk kaynak
Çatı telleri gibi kalın mikronlu tellerin kaynak işleminde genelde çubuk kaynak kullanılır. Çubuk kaynaklar,
Midyat atölyelerinde hazırlanır. % 75 gümüş ile % 25 bakır 1000 °C de eritilir. Homojen bir yapı olana kadar metal
bir çubuk ile karıştırılır. Bazı durumlarda 200 gram gümüş-bakır eriyiğinin içerisine, 10 gram oranında kadmiyum
elementi eklenerek çubuk kaynağın erime sıcaklığı düşürülür. İyice karıştırılan gümüş ve bakır eriyiği çubuk
kalıplara dökülür. Tel çekme makinasında 110-120 mikron ölçü aralığına kadar inceltilir. Bu teller astar silindir
makinesinde ezilerek yassı hale getirilip yaklaşık 10 cm uzunluğunda kesilir. Daha sonra metal bir kabın içerisine
boraks maddesi ve su katılıp kaynatılır. Boraks maddesi su içerisinde eridikten sonra çubuklar ilave edilir. Kısa bir
süre sonra çubuklar çıkarılarak şaloma ısısı yardımıyla kurutulur. Çubuklar, sac makas ile istenilen ölçüde
inceltilerek kullanıma hazır hale getirilir.
Toz kaynak
Toz kaynağın kullanılma amacı, çatı içerisine yerleştirilen ince telli iç dolguların çatıyı bırakmayacak
sağlamlığa ulaştırılmasıdır. Toz kaynakta toz halinde genelde küçük gümüş-bakır alaşımı parçaları kullanıldığından
kaynak izi görünmeden birleştirme işlemi gerçekleştirilir. İnce teller için çubuk kaynak kullanılması sakıncalıdır.
Hem yanma hem de şeklinin bozulması riski vardır. İnce teller yüksek ısıda çabuk yanar ve erir. Midyat’taki ustalar,
kendi hazırladıkları toz kaynağı kullanırlar. Toz kaynak için sadece % 75 gümüş ile % 25 bakır oranında gümüşbakır alaşımı ve boraks maddesi bulunur. Potada eritilen gümüş-bakır alaşımı çubuk kalıplara dökülür. Çubuk
şekline getirilen gümüş ve az miktarda bakır alaşımı soğuduktan sonra eğelenerek ince talaş haline getirilir. Talaş
haline getirilen gümüş-bakır alaşımı elekten geçirilir. İri olanlar ayıklanır. Kalan ince talaşlar toz halindeki boraks
maddesi ile karıştırılarak toz kaynak elde edilir.
Telkârinin parlatılması
Telkâri üretimi yapılırken kaynak kullanımından dolayı takıda kararma meydana gelir. Gümüşün doğal
rengini elde etmek için kimyasal yöntemler kullanılır. Bakır veya kurşun bir kabın içerisine bir miktar su ilave edilir.
Kullanılan suyun %10 u kadar sülfirik asit katılır ve kaynamaya bırakılır. Bazı durumlarda bu karışımın içine bir
miktar tuz ilave edilerek gümüş takının aralarına girmiş boraks maddesinin kalıntıları arındırılır. Tamamen kaynayan
bu karışıma parlatılması istenen ürünler katılır. Ürünler 5-10 dakikalık süre içerisinde bekletilerek kabın içerisinden
çıkarılır. Çıkarılan ürünler suda durulanır. Durulanan ürünler şaloma yardımıyla tavlanır. Ürünlerin tavlanmasının
sebebi takı aralarında kalan gümüş harici maddelerin yakılarak ortadan kaldırılması isteğidir. Tavlanan ürünler asit
-su karışımına tekrardan katılır. 5-10 dk bekledikten sonra kabın içerisinden çıkarılır ve tekrar durulanır. Durulama
işlemi bittikten sonra bilyeli parlatma dolabına koyulur. Cihaz çalıştırılarak parlatma işlemi bitirilir. Daha çok tel
ağırlıklı takıların bilyeli parlatma dolabında parlatılması uygundur. Ağırlıklı astar kullanılmış olan takılar cilalama
makinasında parlatılır. Ayrıca istenildiği takdirde parlatılmamış, mat görünümlü gümüş takılar sadece kimyasal
işleme tabi tutulur. Bilyeli parlatma dolabı ya da cilalama makinası kullanılmaz.
Karartma işlemi
Gümüş takılar için genelde tercih edilen renk, saf gümüşün rengi ve parlaklığıdır. Ancak bazı durumlarda
eskitilmiş gibi görünen karartılmış takılar da tercih edildiğinden, karartma ya da oksitleme işlemi uygulanır.
Genelde bakır kap içerisine %20 oranında kükürt tozu (kükürt sabunu), %80 oranında da su katılır. Karışım
kaynatılarak homojen hale getirilir. Kaynayan kükürtlü-su içerisine karartılmak istenen gümüşler katılır. Bir süre
bekletildikten sonra çıkarılır. İyice kararan gümüşler cilalama makinasında cilalandıktan sonra karartma işlemi
tamamlanmış olur.

Coğrafi Sınır İçerisinde Gerçekleşmesi Gereken Üretim, İşleme ve Diğer İşlemler:
Midyat Telkârisinin geçmişi eskiye dayanır. Coğrafi sınıra özgü üretim metodu ustalık becerisi gerektirir. Bu
sebeple coğrafi sınır ile ün bağı bulunan Midyat Telkârisinin tüm üretim aşamaları, coğrafi sınırda gerçekleşmelidir.
Denetleme:
Denetimler Midyat Kaymakamlığının koordinasyonunda ve Midyat Kaymakamlığı, Mardin Artuklu
Üniversitesi Midyat Meslek Yüksekokulu, Midyat Belediyesi, Midyat Milli Eğitim Müdürlüğü ile Esnaf ve
Sanatkârlar Odasından konunun uzmanı kişiden oluşan en az üç kişilik denetim mercii tarafından gerçekleştirilir.
Denetimler her yıl en az bir kez düzenli olarak, ayrıca şikâyet halinde ve gerekli görülen durumlarda her zaman
yapılır.
Denetim mercii tarafından; çatı ve iç dolgu için tel kalınlığının uygunluğu, iç dolgu motiflerinin çatıya
yerleştirilmesinin uygunluğu, kaynaklama işleminin uygunluğu, parlatma ve diğer üretim metodu işlemlerinin
uygunluğu, kullanılan malzeme ve ayar damgasının kullanımının uygunluğu ile Midyat Telkârisi ibaresinin ve
mahreç işareti ambleminin kullanımının uygunluğu denetlenir.
Denetim mercii, kamu kuruluşlarından veya özel kuruluşlardan veya bunlarda görevli uzman gerçek veya
tüzel kişilerden denetimin gerçekleştirilmesi sırasında faydalanabilir veya hizmet satın alabilir. Tescil ettiren,
hakların korunmasında hukuki süreçleri yürütür.