Obruk (Arısama) Halısı

Açıklama

Ürünün Tanımı ve Ayırt Edici Özellikleri:
Obruk yöresi halılarına kompozisyon ve desen özellikleri açısından bakıldığında, geometrik bir üslûp
görülmektedir. Bu üslûp, günümüzün bile çağdaş estetik anlayışına oldukça uymaktadır. Genelde halılarda orta
zemin kare veya dikdörtgenlere bölünerek içlerine ana motif, zeminde kalan boşluklara da yine geometrik motif
ya da motifler birbiri ardı sıra gelecek şekilde yerleştirilmiştir. Genelde halıların yüzeyine bakıldığında orta
zemini çevreleyen kalın tek bir bordürde bile sonsuzluk prensibi göze çarpar. Bu özellik Selçuklular döneminden
süregelen bir geleneğin yaşatılması niteliğindedir. Bordürlerin içlerinde de yine geometrik motifler yer
almaktadır. Bu halılarda rastlanmakta olan en karakteristik özellik halıların başlangıç ve bitiş kısmında orta
zemini çevreleyen ana bordürün haricinde bir bordürün daha yer almasıdır. Bu bordürlerin içlerinde yine
geometrik motifler bulunmaktadır. Arısama (Obruk) halılarının taban, çeyrek, yastık, minder, seccade ve rapor
desen dokuma çeşitleri bulunmaktadır. Karakteristik zemin süslemeleri arasında bitkisel motifler, kilim
desenleri, geometrik motifler, hayvansal figürler (akrep, köpek, geyik gibi), Latin harfi figürleri, Türkmen gölü
motifi, sonsuzluğu simgeleyen motifler yer almaktadır. Temel motiflerin büyük ve belirgin olduğu göze
çarpmaktadır. Zemin rengi beyaz, bakır kırmızı, lacivert ya da mavidir. %100 yün iplik kullanılarak dokunurlar.
Obruk köyünde yapılan dokumalarda kullanılan motiflerin; bereket, şans, sağlık, ölüm, günah, yeniden dirilme,
nazar ve sonsuzluk gibi konuları simgelediğini görülmektedir. Dokumalarda en fazla kullanılan desenler göz,
yıldız, hayat ağacı, muska, akarsu, çavuşlu, tavukayağı, elmalı ayak, geyik ve koçboynuzu gibi motiflerdir.
Obruk halıları, kaba yani kalın dokumalardır. 20×29, 19×32 (dm2’deki ilmek sayısı) gibi kalitelere sahip olan
Obruk halılarının orta zemininde göbek denen büyük bir bölüm ve onu tamamlayan iri motifler yer almaktadır.
Bunlara “göbekli halı” denilmektedir.
Üretim Metodu:
Halı yapımında önceleri ağaçtan günümüzde ise demirden olan tezgâhlara eriş adı verilen iplerin
çözülmesi (sarılması) ve ayak denilen uç kısmının dokunmasıyla başlanır. Daha önceden belirlenen modele göre
renkli yün ipliklerle ilmekler atılarak halı yükseltilir. Her bir sıradan sonra ilmeklerin yerleştirilmesi ve sıkı
olması için önce geçgi adı verilen atkı ipi geçirilip kirkitle sıkıştırılmaktadır. Daha sonra varan gelen indirilerek
ikinci ağızlık açılır, çapraz getirilip argaç (atkı) geçirilir ve tekrar kirkitle vurularak ilmelerin sıkılaştırması
işlemi yapılır.
Obruk halıları adlarını orta yani göbek kısmında kullanılan motiflerden almaktadır. Bunlar çavuşlu,
balıklı, elmalı gibi motifler olup dokumaların desen kompozisyonunda yer almıştır.

Çavuşlu Motifi:
Desen rütbeli asker ve erlerin giysilerinde bulunan rütbe armasına benzetildiği için köy halkı tarafından
çavuşlu motifi olarak adlandırılmıştır. Dokumada kullanılan motif, dokumanın zemin kısmında yer aldığı gibi
kullanıldığı dokumaya da adını vermektedir. Genelde taban halısı, yastık, minder, çeyrek dokumalarda ve rapor
desen olarak dokunan dokuma örneklerinde kullanılmaktadır.

Balıklı Motifi:
Şekil olarak balığa benzetildiği için Obruk köyünde dokuma yapan kadınlar tarafından balıklı motifi
denmiştir.

Dokumalarda Kullanılan İpler:
Obruk köyünde ipler koyunyününden elde edilmektedir. İlkbaharda koyunlardan kırkılan yünler kalitesine
ve rengine göre ayrıldıktan sonra dokuma için seçilen koyunun sırt yünü elde yıkanarak temizlenir. Temizlenen
yünler kurutularak yün tarama makinesine atılarak taranır ve aynı makinede söme (yumak) haline getirilir.
Sömeler açılarak çıkrık ile eğrilir. Eğrilen ipler kelep haline getirilerek dokumacılar tarafından boyanır. Boyama
işlemini kadınlar kazanlarda ateş üzerinde yaparlar. Kazanlarda boyar maddelerle ipleri kaynatırlar. Boyama
işlemine başlanırken ilk önce iplerin boyayı daha iyi almasını sağlamak amacıyla bitkiler ıslatılır ve bekletilir.
Daha sonra bitkilerden boya kusturuluncaya kadar kaynatılır. İpler bu malzemelerin olduğu kazana bastırılarak
kaynatılmaya devam edilir. İpler boyayı iyice aldıktan sonra yıkanır. Bu yöntem halının rengini uzun süre
koruması için önemlidir. Kazanlarda kaynatılarak boyama işlemi tamamlandıktan sonra boyanan ipler kazandan
çıkarılarak büyük leğenlerde durulama işlemine geçilir. Bu işlemin amacı boyanan iplerin boyar maddelerden
iyice arınmasıdır.
Kullanılan iplerde kırmızı, mavi gibi renkler kimyasal boya ile boyanmaktadır. Yeşil renk bağ yaprağı ile
tetir denilen renk ise ceviz kabuğu ile boyanarak elde edilmektedir. Gri (pisi tüyü) ve pas rengi ise
koyunyününün doğal halinden elde edilir.
Dokumalarda Kullanılan Araç ve Gereçler:
Tezgâh (Istar)
Istar taşınması, kurulması kolay, pratik dikey çözgü sistemli dokuma tezgâhıdır. Tezgâhlar önceden ahşap
malzemeden yapılmaktaydı ancak sonraki dönemlerde metalden yapılmış tezgâhlar kullanılmaya başlanmıştır.
Tezgâh yatay ve dikey hatların çevrelediği dikdörtgen bir şekle sahiptir. Yan kısımlarda “dikeç” üst ve alttaki
yatay kısımlarda ise “mazı” bulunur. Ortada yatay olarak bulunan elemana “gücü” denir. Bu bölüm demirden
yapılmıştır. Gücünün üst kısmında atkının geçirileceği ağızlıklar için tahtadan yapılmış varangelen bulunur.
Tezgâhta bu kısımlardan başka halının ip yumaklarının asıldığı ip çubuğu vardır.
Kırklık
Koyunların yününün kesilmesine yarayan araçtır. Kırkma işlemini genelde erkekler yapmaktadır.
Çıkrık
Dokumada kullanılan çözgü, atkı ve dokuma iplerinin eğrilmesi işleminde kullanılır.
Sıkıştırma Tarağı (Kirkit)
Dokumalarda bir sıra boyunca ilmek atılıp üzerine atkı atılıp sıkıştırma işlemi için kullanılır. Yöre de
kirkit denilmektedir.
Tarak
Dokumalarda bir sıra boyunca düğüm atılıp üzerine atkı atılıp sıkıştırma işlemi yapıldıktan sonra düğüm
uçlarının taranması için kullanılır.
Makas
Dokuma boyunca düğümler atıldıktan sonra sıkıştırma işlemi sonrasında tarama işlemi yapılarak düğüm
uçlarının kesilmesinde kullanılan araçtır.
Dokuma Bıçağı
Dokuma yapılırken düğüm atıldıktan sonra düğüm uçlarını kesmeye yarayan araç olup dokumacılar
tarafından ilkel olarak var olan malzemelerden yapılmıştır.
Burgu Demiri
Dokumada kullanılan tezgâhların yan leventlerinde yer alıp çözgülerin gerdirilerek dokunmasını sağlayan
araçtır.
OBRUK (ARISAMA) HALILARININ DESEN ÖZELLİKLERİNE GÖRE SINIFLANDIRILMASI
Genelde dokumalar rapor desen olup simetriktir. Örneğin taban, çeyrek, yastık ve minder dokumaları tam
simetri olup seccadeler yarım simetridir.

Rapor Desen Halısı
Rapor desen dokumalarının ayak kısmında birden fazla ayak motifi ve birden fazla göbek motifi
bulunmaktadır. Dokuma zemininde bulunan farklı bordür, göbek çeşitlerini ve motiflerden dokuyucu isteğine ya
da ihtiyacına uygun olarak kullanmaktadır.
Taban Halısı
Büyük oda veya salona sermek için dokunur. Ortalama 181×276-195×290 cm ölçülerindedir. Taban
halıları genellikle göbeklidir. Göbek şekli taban göbek adıyla isimlendirilir, göbeğin iki ucunda kelle adı verilen
stilize edilmiş kartal motifleri yer alır.
Dokumalar balıklı, çavuşlu, elmalı göbekli dokumalar olarak adlandırılmaktadır. Köşeleri taban köşe, gül
köşe; ayak bölümü ise gül ayak, elmalı ayak, damalı ayak; sandık bölümü, merdivenli sandık, güllü sandık;
boncuk bölümü ise boncuk, zigzag (suyolu) motifinden oluşur. Ayak kısmından sonra sandık kısmı devamında
ise göbek denilen kısımlarda değişik rapor kısımlar kullanılmıştır. Dokumalar dokuyucunun isteğine uygun
olarak dokunduğundan her birinde serbest özgün dokumalar yapılmaktadır. Dokuyucu dokumaları tahmini
dokuduğundan halının ebatlarında çok az bir fark olmaktadır.
Çeyrek Halısı
Halk arasında oda halısı ismiyle de bilinir. Küçük odalarda ya da taban halısının yetmediği yerlerde
kullanılmak üzere üretilir. Çift halılar gibi iki tanesi birleşik (uç uca) dokunur. Ortalama 150×220 cm
ölçülerindedir. Balıklı ve çavuşlu göbeğin küçültülmüş şekilleri, suyolu motifi, boncuklu ve yıldızlı şekilli
bordürler olur.
Yastık Halısı
İnsanların otururken sırtlarını duvara dayamaları için dokunmuş halılardır. Ortalama 60×110 cm
boyutundadır. Göbeğin ortasında yuvarlak bir madalyon, iki dar yüzünde de küçük madalyonlar yer alır. Taban
dokumalarda olduğu gibi balıklı, çavuşlu desenlerinin yanı sıra Zincirli yastıklarda göbeğin iki yanında zincire
benzer desenler bulunur.
Minder Halısı
Minder olarak kullanılmak için dokunur. Genellikle 70×70, 50×50 cm ölçülerindedir. Son yıllarda 40×40
cm boyutlarında sandalye minderleri de dokunmaya başlanmıştır. Desen olarak genellikle özgün çiçek motifleri
kullanılmıştır. Taban halılarında olduğu gibi çavuşlu modeli olanlarda vardır.
Seccade Halısı
Üzerinde namaz kılmak için dokunur. Ortalama 65×110 cm ölçülerindedir. Zemini mihraplı veya
göbeklidir. Ancak son zamanlarda Kâbe ve cami desenleri kompozisyona egemen olmuştur. Desenlerine göre
kandilli, camili, minareli ve mihraplı gibi isimler alırlar.
Coğrafi Sınır İçerisinde Gerçekleşmesi Gereken Üretim, İşleme ve Diğer İşlemler:
Dokumada kullanılan çözgü, atkı, ilmek iplikleri Niğde ili Bor ilçesi Obruk köyünde yetiştirilen
koyunların yünlerinden elde edilmektedir.
Denetleme:
Denetim merci Bor Ticaret ve Sanayi Odasından bir üye, Niğde Ömer Halisdemir Üniversitesi Bor Halil
Zöhre Ataman Meslek Yüksek Okulu Halıcılık ve Kilimcilik Bölümünden bir üye ve Niğde Valiliği Mahalli
İdareler Halıcılık, El Sanatları Geliştirme ve Yayma Birliği Müdürlüğünden bir üye olmak üzere toplam üç
kişiden oluşur.
Denetim merci Obruk (Arısama) Halısı üretiminde şunları denetler;
 Coğrafi işaret tescil belgesinde yer alan üretim tekniklerine uygun üretim yapılıp yapılmadığını,
 Kullanılan ipliklerin Niğde ili Bor ilçesi Obruk köyünde yetiştirilen koyunların yününden elde
edilip edilmediği,
 İlmek Sayısının doğru olup olmadığı,
 Dokumalarda kullanılan motiflerin tekniğine uygun yapılıp yapılmadığı,
 Etiketlemenin uygun yapılıp yapılmadığını kontrol eder.
Denetimler yılda bir defa düzenli olarak ve şikâyet üzerine veya gerekli görüldüğü hallerde her zaman
yapılacaktır. Denetime ilişkin raporlar Bor Ticaret ve Sanayi Odası tarafından Türk Patent ve Marka Kurumuna
her yıl gönderilir.
Denetim merci, kamu kuruluşlarından veya özel kuruluşlardan veya bunlarda görevli uzman gerçek veya
tüzel kişilerden denetimin gerçekleştirilmesi sırasında faydalanabilir veya hizmet satın alabilir. Denetim merci
hakların korunmasında hukuki süreçleri yürütür.