Sincik El Dokuma Halısı

Açıklama

Ürünün Tanımı ve Ayırt Edici Özellikleri:
Sincik El Dokuma Halısı, Adıyaman ili Sincik yöresinde yaygın olarak yer tezgâhında döşeme ipinde
pamuk, dokuma ipinde koyunyünü kullanılarak dokunan bir halıdır. Bu yörede yaşayan ustaların geçmişten gelen
bilgi ve birikimleri, Sincik El Dokuma Halısını günümüze kadar ulaştırmış ve yöre halkının önemli bir geçim
kaynağı olmasını sağlamıştır.
Genellikle kırmızı, bordo, lacivert, siyah, beyaz gibi koyu renklerin kullanıldığı Sincik El Dokuma
Halısından, oldukça yaygın biçimde yastık da üretilmektedir. Eski dokumalarda çözgü, atkı ve düğüm iplikleri
tamamen yün dokuma iken son tarihli olanlarında pamuk kullanıldığı da görülür.

Yöre halkının “yan halı” olarak nitelediği, çözgü yönünde uzayıp devam eden dokumaların kullanıldığı
Sincik El Dokuma Halısının en önemli özelliği, yer dokunma tezgâhında eni 120-130 cm ve boyu 5-5,20 m olarak
tek seferde yaklaşık 6,5 m2 halı üretilmesidir. İsteğe göre seccade boyutlarında da üretimi yapılır. Geçmişte farklı
desende farklı boyutlarda halılar dokunmuş olsa da, son 40-45 yıldır üretim sayısını artırmak ve dokumacıların
çabuk ustalaşması için tek tip desene geçilmiştir. Yörede “rapurtlu desen” olarak bilinen bu desende dokuma
yapılır. Rapurtlu model, dört adet yıldız deseninin simetrik olarak devam etmesi ile oluşur. Yıldızı içine alan
dörtgen çerçeveler basamaklı veya düzdür. Desen, halı eninde tam ortada olacak şekilde konumlandırılır. Taban
rengi kırmızıdır. Kırmızı siyah ve gri renk ipler kullanılarak desen ve kenar çizgileri oluşturulur. Renk olarak
kırmızı, siyah, gri ve sarı yoğun olarak kullanılır ve bu dokumaların kompozisyonlarında genellikle tek bordür
kullanılır. Altıgen madalyonlar, sonsuzluk prensibiyle birbiri ardına sıralanır. Sincik El Dokuma Halıları kaba,
yani kalın dokumalıdır.

Dokumada kullanılan ipler: Halının tabanında pamuklu ip, dokuma kısmında ise koyunyünü kullanılır. Ham
yün halinde alınan yünler ip haline getirilerek boyanır, kurutulur, kesilir ve dokumada kullanılmaya hazır hale
getirilir. Dokuma ipi iki kat olmalıdır. Kırmızı ve siyah iplerin boyanmasında kimyasal boyalar kullanılır. Gri renk
ip ise keçi yününün doğal halinden elde edilir.
Yumak (Fred) hazırlama: Halı tabanında kullanılacak döşeme ipi, tezgâha geçirilerek halının tabanı
oluşturulur. Bu ip pamukludur. Yaklaşık 1 kg ağırlığındaki kapsül biçimindeki ip öbeğini bir kişi alarak öbek
tamamen açılana kadar yere değmeyecek şekilde uzakta bir yere bağlar veya sabitler. Açılan bu ipte 6 adet kat
bulunur. 6 kişi her bir katın ucundan tutar ve kendi ipleri bitene kadar sararak ilerlemeye devam eder. İp bittiğinde
6 adet yumak oluşmuştur. Yaklaşık 6,5 m2 halı tabanını oluşturmak için ortalama 40-45 yumak (fred) kullanılır.
Bir yumağın uzunluğu 80-85 metredir.
Tezgâh hazırlama ve çözgü atımı: Dokumanın yapılacağı yer tezgâhının önce vidaları gevşetilerek ip
sarılabilecek hale getirilir. Hazırlanan tezgâha yumaklar sarılmaya başlanır ve ilk düğüm atılır. Yumağı tezgâhın
bir ucundan diğer ucuna gidip gelmek suretiyle bir kişi ipi ilerletir. Tezgâhların iki ucunda da bulunan ustalar 10
cm’ye 16 ilmek gelecek şekilde ayarlama yapar ve ipleri sıkıştırır. Tüm sarım bittikten sonra tezgâh vidalarından
sıkıştırılarak gerdirilir.
Gücü ve varangelen hazırlaması: Gücü; halının dokuma işlemine başlanabilmesi için arka tellerin öne, ön
tellerinin arkaya gidip gelebilmesini sağlar. İpin bir tahta çubuktan geçirilmesiyle ilmekler sıkışır ve dağılmaz.
Varangelen ise gücüden geçen ipin geçtiği bir diğer tahtadır. Bu son tahta iplerin çapraz olmasını sağlar. Bu
düzenek tamamlandıktan sonra ilk atılacak ilmeklerin tezgâhtan kaymaması için bir durdurma tahtası konulur. Bu
tahta halı eninin sağında ve solunda 3-4 cm fazla olacak şekilde konulmalıdır.
Dokuma ipinin yapılması: Ham halde alınan yün yumağı, yün dolabı (çıtırık) adı verilen elle çalışan
düzenekte işlenerek dokuma ipinin ham halini alır. Bu düzenekte ip tek kat olarak elips şeklinde oluşturulur. Bir
diğer kişi oluşan bu yumaktan 2 adet alır. İpin sağlam ve sıkı hale gelmesi ve ipin 2 kat olacak şekilde oluşturulması
amacı ile “teşi” adı verilen bir dolama çubuğundan geçirir. El ile yuvarlanarak teşiye dolanan ip 2 kat halini almış
olur. 2 kat olan yumak ele tekrar alınır ve boyamaya gidecek geniş halkalar halini alması için bir çile haline getirilir.
Dokuma ipinin boyanması: 2 kat olarak hazırlanan dokuma ipleri halıda kullanılan ana renkler olan siyah
ve kırmızıya boyanır. Halıda kullanılan diğer bir renk olan gri renk ise keçi yünün ham halinden boyanmadan elde
edilir. Kırmızı veya siyah renk elde etmek için öncelikle büyükçe bir ateş yakılır üzerine kazan yerleştirilir ve içine
su konulur. 5 kg ham ipi boyamak için 6 kaşık toz boya ve 1 kaşık limon tuzu kaynayan suya konur. Ardından
yünler içine atılır. Yünün tam rengini alması için ortalama 40-45 dk. kaynatılır. Boyanın tam işlemesi için tahta
çubuklar ile yün ipler ara ara suya batırılıp çıkarılarak karıştırılır. Kaynama sonunda kazandan el arabasına alınan
iplerin üzerine soğuk su dökülür ve süzülür. Süzülen su boşa gitmemesi için kazana tekrar konulur. Bu işlem ile
fazla boyanın atılması sağlanır. Fazla boyası atılan ipler kurutma işlemi için asılır. Yaz aylarında dışarda ortalama
2 günde kuruma gerçekleşirken kış aylarında evlerdeki boş bir odaya asılan ipler ortalama 5-7 günde kurur.
Kuruyan iplerin renk kontrolü yapılır. İstenilen tonda kırmızı veya siyah elde edilmemiş ise bu ipler tekrar boyama
kazanlarına atılıp üzerine biraz daha boya eklenerek yeniden boyanır. Boyama işlemi her bir çift halı için her
seferinde tekrar tekrar yapılır. Bu iplerden kalanlar başka halıda kullanılmaz. Seccade veya yastık yapımında
değerlendirilir. Rengi tam olarak tutan ve kuruyan ipler kesim işlemine geçmeden önce tekrar yumak haline
getirilir.
Boyanan dokuma ipinin kesilmesi: Yumak şeklinde olan boyanmış ip “bırek” adı verilen ve ortasında
boşluk olan bir kesim çubuğuna sarılarak dolanır. Çubuğa dolanan ip sonuna geldiğinde ortasındaki delik yere bir
maket bıçağı konulur ve aşağı doğru boşluk boyunca çekilerek dokuma ipinde kullanın ilmek denilen hali alır. Bu
haldeki ip 9 cm’dir.
Kilim (ilk sıra) yapımı: Halının renkli dokuma kısmına başlanılmadan önce ilk atılan ilmeklerin kaymaması
ve dağılmaması için dokuma ipinden daha ince bir ipten (bu ipe atkı ipi denilmektedir) 2 cm boyunda kilim adı
verilen kısım dokunur. Kilim halının uç kısımlarının düzgün durması için uygulanır. Uygulanan kilim bir düz birde
çapraz ipten geçirilerek boncuk olarak 2’şer kez geçirilir.
Dokuma işlemi: Sincik El Dokuma Halılarında yıldız denilen süs desenleri kullanılır. Bu oluşturulan
desenden simetrik olarak 4 adet yerleştirilir. Desen, halının enine göre tam ortada olacak şekilde oluşturulur.
Kilim kısmı dokunduktan sonra halı dokunmasına başlanır. İlk sıra siyah, iki sıra kırmızı, iki sıra gri ve 2
sıra siyah ipten dokunarak halının başlangıcı oluşturulur. Bu başlangıç sıralamasına “sızı” adı verilir. Buradan
sonra zemin kısmına geçilir ve ortadaki motif işlenmeye başlanır. Kenarda da aynı şekilde sıralar uygulanır. Sızı
kısmının kenardan yukarıya kadar devam etmesine de “su yolu” denir. Bu sıradan sonra halının zemin kısmına
başlanır. Buradan sonra halı dokunurken bir düz birde boncuk olacak şekilde dokuma işlemi devam eder. Her
sırada “kirkit “denilen ağır ve dişleri olan demir bir sıkıştırma tarağı ile dokunan iplere vurularak sıkıştırılır.
Boncuklu sıraları oluştururken “bij” denilen kirkite göre daha uzun ağızlı alet kullanılır. Bu alet boncukların aynı
boyda olmasını sağlar. Oluşturulacak desene göre dokuma işlemi bitene bu aşamalar sürekli tekrarlanarak dokuma
işlemi bitirilir. Bitiş sırası içinde başlangıcın tam tersi olacak şekilde iki sıra siyah, 2 sıra gri, 2 sıra kırmızı ve 1
sıra siyah olacak şekilde bitiş kısmı dokunur. Bitiş kısmında da ilmeklerin kaymaması ve dağılmaması için ilk halı
yapılırken yapılan kilim kısmı tekrar yapılır ve dokunan halı kesime hazır hale getirilir. Kenar örgü şeklinde her
sıra sonunda çapraz şekilde örülerek halı bitimine kadar devam eder.
Saçak konulma işlemi ve tezgâhtan çıkarma: Dokuma tezgâhında desenleri ve dokuması biten halının
tezgâhtan çıkarma ve saçaklarının oluşturulması gereklidir. Kalan saçak payı yaklaşık 30 cm’dir. Burada tezgâhın
bir ucundan döşeme iplerinin kesimine başlanır. Usta ilmekleri, dörderli gruplar halinde eline alıp yukarı kaldırır
ve maket bıçağı ile keser. Kesilen ipler, altta kalan dörderli katların içinden geçirilir. Bu şekilde örme işlemi
yapılarak saçakların oluşturulması sağlanır.
Kalite kontrolü: Hazır hale gelen halı tezgâhtan alınarak önce ters çevrilir. Arkada çıkan fazla ipler varsa
temizlenir. Desene göre hatalı ilmek ve yanlış sıra olup olmadığına bakılarak kalite kontrol işlemi yapılır. Arka
kısım süpürülür ve ön kısmı çevrilir.
Makaslama (rötuş) işlemi: Önü çevrilen halıda ilmek boylarının eşitlenmesi, desenin ortaya çıkarılması ve
pürüzsüz bir görüntü elde etmek için makaslama (rutuş) işlemi yapılır. Tezgâhtan alınan halı düz bir zemine serilir.
Halı iplerini kesmek için özel olarak tasarlanmış ayarlı makaslar ile halının bir ucundan başlanarak tüm ilmek
boyları aynı hizaya gelinceye kadar ve tüm halı bitinceye kadar makaslanır. Makaslama işlemi sırasında kesilen
ve dökülen tüyler süpürülür. Bu sayede halı kullanıma hazır hale gelir.
Saklama: Satışa hazır hale gelen halı rulo şeklinde sarılarak bez ya da iple bağlanır. Dik şekilde muhafaza
edilir.
Coğrafi Sınır İçerisinde Gerçekleşmesi Gereken Üretim, İşleme ve Diğer İşlemler:
Geçmişi eskiye dayanan Sincik El Dokuma Halısının üretimi, ustalık becerisi gerektirmektedir. Bu sebeple
yöreyle ün bağı bulunan Sincik El Dokuma Halısının tüm üretim aşamaları, belirtilen coğrafi sınırda
gerçekleşmelidir.
Denetleme:
Denetimler, Sincik İlçe Milli Eğitim Müdürlüğü koordinatörlüğünde, Sincik İlçe Milli Eğitim Müdürlüğü,
Sincik Kaymakamlığı ve Sincik Belediyesinden birer kişi olmak üzere 3 kişilik denetim mercii tarafından
gerçekleştirilir.
Sincik El Dokuma Halısının üretim, satış ve pazarlama aşamalarındaki denetimleri, yılda en az bir defa
düzenli olarak, gerek duyulan hallerde veya şikâyet halinde ise her zaman yapılacaktır. Denetime ilişkin raporlar,
Sincik İlçe Milli Eğitim Müdürlüğü tarafından 6769 sayılı Sınai Mülkiyet Kanununda öngörülen sürelerde Türk
Patent ve Marka Kurumuna gönderilir.
Denetimde göz önünde bulundurulacak hususlar aşağıdaki şekildedir.
 Döşeme ipi
 Dokuma ipinin ham hali (kat sayısı ve yün kalitesi)
 Ham yünden boyanan iplerin renk kontrolü
 Yer tezgâhının ebatları
 İlmek
 Yer tezgâhındaki döşeme ipi kontrolü
 Tezgâhtaki gücü ve varangel kontrolü
 Dokumaya başlanılmadan önce yapılan kilim kısmı kontrolü
 Desen kontrolü
 Halının ölçülerinin kontrolü
 Halının kesimi ve saçak kontrolü
 Halının arka yüzeyinin kalite kontrolü
 Halının üst yüzeyinin rötuş kontrolü
 Halının saklama şeklinin kontrolü
 Amblem kullanımının uygunluğu
Denetim mercii, kamu kuruluşlarından veya özel kuruluşlardan veya bunlarda görevli uzman gerçek veya
tüzel kişilerden denetimin gerçekleştirilmesi sırasında faydalanabilir veya hizmet satın alabilir. Tescil ettiren
hakların korunmasında hukuki süreçleri yürütür.