Tunceli Sarımsağı

Açıklama

Ürünün Tanımı ve Ayırt Edici Özellikleri:
Tunceli Sarımsağı; Allium tuncelianum adlı sarımsak çeşidinin, Tunceli il sınırları içerisinde tarla
koşullarında yetiştirilmesi ile elde edilir.
Doğada doğal ortamında kendiliğinden yetişen Allium tuncelianum endemik bir çeşit olup, IUCN
(International Union for Conservation of Nature and Natural Resources- Uluslararası Doğayı ve Doğal Kaynakları
Koruma Birliği) tehdit kriterlerine göre VU (zarar görebilir) kategorisinde yer alır. Bu kapsamda, doğada doğal
ortamında kendiliğinden yetişen Allium tuncelianum’un korunup üretiminin de artırılması suretiyle bölgenin
ekonomisine katkı sağlamak amacıyla tarla koşullarında gerçekleştirilmekte olan üretim, coğrafi işaret tesciline konu
edilmektedir.
Tunceli Sarımsağı tek dişli, üzerindeki kabukların arasında küçük diş benzeri oluşumlar bulunan,
diğerlerinden farklı olarak çiçeklenip tohum verebilen bir bitkidir. Tunceli Sarımsağı tohumla çoğaltılabilir. Çiçek
açıp tohum bağlar.
Tek dişli olması, kabuk sayısının kültür sarımsağından az (1-2 adet) olması ve başlarının 18-20oC’de uzun
süre saklanabilmesi gibi özellikleri nedeniyle tüketim amacıyla olduğu gibi endüstride de kullanılabilir.
Üçüncü veya daha sonraki yıllardan itibaren çiçeklenir. Bu özelliği ile de kültür sarımsağından önemli ölçüde
ayrılır. Zira kültür sarımsağı nadir olarak çiçeklenir ve çiçek açsa bile, kısırlıktan dolayı çok zor tohum bağlar.
Tunceli Sarımsağı bitkisi kök, gövde, yaprak, çiçek ve tohumdan oluşur. Üretimi tohum, kıska, diş, soğancık
(dişçik) ile yapılır. Bitkiden tohum elde etmek için en kolay ve hızlı yöntem, Tunceli Sarımsağının diş dikimi ile
elde edilir.
Suda çözünür kuru madde (Briks) değeri ortalama %37,94 olup, diğer sarımsaklara nazaran daha tatlı ve az
kokuludur. Tunceli Sarımsağında bulunan etkin maddeler (Allisin 0,08 µg, Alliin 0,36 µg) diğer sarımsak çeşitleri
ile benzerdir. Ürünün mineral maddeler açısından değerleri Tablo 2’de verilmektedir. Baş kabuk rengi beyaz, tek
dişli, üzerinde soğancıklar vardır (2-3 kabuklu). Dişin kabuk rengi beyaz, diş eti rengi kirli beyazdır. Baş kabuğunda
antosiyan şerit varlığı yoktur. Soğancık kabuğunda antosiyan şerit varlığı yoktur. Gövdenin dip kısmında antosiyan
varlığı azdır.
Tunceli Sarımsağı kuru, kayalık, çakıl akıntılı ve erozyonlu topraklarda 1000-2500 m yüksekliklerde
yetişebilir.
Yüksekliği baş iriliğine göre değişmekle birlikte, 2,7-3,5 cm, çapı 2,8-3,4 cm arasında değişen tek bir dişten
ibarettir. Baş üzerinde, kuruduğunda sarı renk alan kalın ve sert özellikte koruyucu kabuk, bu kabuğun üzerinde ise
1-2 adet beyaz renkte ince yapılı kabuk bulunur. Bu ince kabuklar arasında sayıları 1-4 arasında değişen soğancıklar
vardır. Başın iriliği yetişme şartlarına bağlı olarak 80 grama ulaşabilir. Ortalama irilik 10-30 gramdır. Baştan
kabuğun ayrılışı kolaydır. Yetişme dönemi uzundur. Başın boyuna ve enine kesit içerisinde tek bir sürgün gövdesi
bulunur. Başın enine kesiti oval-yuvarlak, boyuna kesiti geniş eliptiktir.
Tunceli Sarımsağında bitki “yeşil aksam duruşu” şeklindeki gibi dik bir yapıdadır.

Tunceli Sarımsağı çiçek sapı oluşturarak sapa kalkar. Çiçek sapı 80-135 cm uzunluğundadır. Çiçek durumu
sapı, çiçek tomurcuk haldeyken yay gibi kıvrılır.
Daha sonra hafif kavisli şekil alır. Çiçek açmadan önce çiçek durumu sapı dik hale gelir. Çiçek sapları ince,
beyaz ya da açık mor veya açık pembe renktedir.
Tunceli Sarımsağında başlar belli bir iriliğe ulaştıktan sonra, yani 5-6 yapraklı dönemde çiçek sapı oluşur.
Çiçek sapı gelişimi sırasında yapraklar hızla yaşlanmaya başlar. Çiçek sapının hemen üstünde genç çiçek durumunu
saran külah şeklinde 7-16 cm boyunda, beyaz, açık mor veya mor renkte kapçık (spata=külah) bulunur. Çiçek
durumu geliştikçe kapçık içinden çıkar ve daha sonra kapçık yırtılır ve daha sonra kapçık kuruyarak düşer. Çiçek
durumu küresel veya yarı küresel, 6-8 cm çapında ve sık çiçeklidir. Yuvarlak şekilli olan çiçek durumunda beyazımsı
pembe renkli veya saydam olan sayıları 300-500 arasında değişen çiçek bulunur. İlk olarak durumun (çiçek topunun)
üst kesimindeki çiçekler açmaya başlar ve alt kısma doğru devam eder. Bitki, temmuz-ağustos aylarında
çiçeklenmeye başlar ve yaklaşık bir ay çiçekli kalır.
Çiçekler kısa çan şeklindedir. İç içe üçlü olarak 6 adet tepal (taç yaprak) bulunur. Tepaller açık pembe, kirli
mavimsi, leylak pembemsi veya nadiren beyaz renkli, 2,5-3,5 mm boyunda, düz, oblong (oval), tepesi obtus küttür.
Ercikler (erkek organlar) 6 tanedir. Sapları tüysüzdür. Dişi organ bir adettir. Yumurtalık üç gözlü ve her gözde ikişer
tohum taslağı bulunur. İçteki ercik saplarının verimsiz uzantıları taç yapraklarında uzun, ercik başları (anter)
morumsu pembedir. Tunceli Sarımsağında yabancı tozlanma görülür.
Meyve kapsül tipinde 2,5-3,3 mm çapında, üç gözlüdür, şekli küreseldir. Bir meyvede 3-6 adet arasında
tohum oluşabilir.

Gövde tüysüzdür. Açık yeşil renkte, çoğunlukla yeşil renktedir. Alt kısımları bazen açık mor renktedir. Çiçek
açmadan önceki uzunluğu 25-60 cm, sapının çapı ortalama 1,1 cm’dir.
Tunceli Sarımsağında kültür sarımsağından farklı olarak baş üzerinde küçük soğancık benzeri yapılar
bulunur. Başı örten kabuklar arasında oluşan soğancıkların beslenmesine yardımcı olur. Soğancıklar tekli, ikili
yapıda bir arada ya da ayrı olarak başın orta ya da dip kısmına yakın bölgelerde oluşabilir. Bu dişler Tunceli
Sarımsağının çoğalma organlarından biridir.
Tohumlar soğan tohumlarına benzer şekilde siyah üzerleri buruşuk, üç köşelidir. Tohumların 1000 dane
ağırlığı 3-3,4 gram, çapı 1-2 mm’dir. Tohumlar ağustos ayının sonlarına doğru olgunlaşır.
Tunceli Sarımsağı saçak kök yapısına sahiptir. Doğal yaşam alanı taşlı çakıllı olduğu halde kök gelişimi
oldukça iyi olması nedeniyle bitki gelişimini rahatça sürdürebilir. Tunceli Sarımsağı bitkisi 4-8 adet oldukça uzun
yapraklar oluşturur. Yapraklar yeşil renktedir. Yapraklar yassı şerit şeklindedir. Genişliği 1,5-3 cm yaprak uzunluğu
ortalama 30-45 cm’dir. Enine kesit şekli yarı konkavdır. Yapraklar tüysüzdür ve sarmal dizilişledir. Meyve zamanı
yapraklar kurur.
Tablo 1: Tunceli Sarımsağının Bazı Fiziksel ve Kimyasal Özellikleri
Özellik Değer
Enerji 120-128 kcal/100 g
Nem 62,87-63,41 g/100 g
Kül 0,89-0,93 g/100 g
Protein 2,19-2,57 g/100 g
Karbonhidrat 27,9-28,30 g/100 g
Diyet lif 5,21-5,27 g/100 g
Yağ 0,19-0,27 g/100 g
E vitamini (α–tokoferol) 0,52-0,56 g/100 g
B1 vitamini (tiamin) 0,081-0,085 mg/100 g
B2 vitamini (riboflavin) 0,04-0,06 mg/100 g
B6 vitamini (pridoksin) 0,17-0,19 mg/100 g
Folik asit 66,60-66,80 µg/100 g
Niasin (nikotinamid, nikotinik asit) 1,01-1,05 mg/100 g
B12 vitamini (siyanokobalamin) 0,131-0,133 µg/100 g
K1 vitamini (fillokinon) 12,43-12,45 µg/100 g
C vitamini (L+D askorbik asit) 7,19-7,25 mg/100 g
Suda çözünür kuru madde (Briks) %37,75-38,13
Kolesterol TED
pH 6,50-6,62
Toplam şeker 24,0-26,0 g/100 g
Palmitik asit %24,86-24,88
Palmitoleik asit %0,77-0,79
Stearik asit %55,30-55,32
Oleik asit %13,06-13,08
Linoleik asit %13,06-13,08
g-Linoleik asit %5,42-5,44
Kaproik asit %0,58-0,60
Kaprilik asit %0,79-0,81
Kaprik asit %0,89-0,91
Laurik asit %1,23-1,25
Miristik asit %5,13-5,15
Tablo 2: Tunceli Sarımsağının Bazı Mineral İçerikleri
Mineral Değer
Cu (bakır) 0,009-0,013 mg/100 g
Zn (çinko) 5,50-5,60 mg/100 g
Fe (demir) 7,95-8,01 mg/100 g
P (fosfor) 19,38-19,78 mg/100 g
Ca (kalsiyum) 41,95-42,51 mg/100 g
Mg (magnezyum) 21,52-21,94 mg/100 g
Mn (mangan) 0,17-0,19 mg/100 g
K (potasyum) 207,1-210,1 mg/100 g
Na (sodyum) 12,9-13,34 mg/100 g
Se (selenyum) 0,0012-0,0014 mg/100 g
Üretim Metodu:
Sarımsak bitkisi üretim materyali olarak tohum, kıska, soğancık, tohum elde etmek için başlarda yapılır.
Tunceli Sarımsağının ekimi ve dikimi ekim, kasım aylarında yapılır.
Sarımsak ekilecek veya dikilecek arazi sonbaharda bir veya iki kez derin ve bir kez de yüzlek işlenir. Bu
dönemde toprağa dekar başına 2 ton yanmış hayvan gübresi verilir. Tunceli Sarımsağı hayvan gübresine çok iyi
sonuç verir. Ekim ve dikim öncesi kültivatör, diskaro veya kürüm çekilerek toprak tesviye edildikten sonra elime ve
dikime hazırlanmış olur. Tunceli Sarımsağı diğer sarımsaklardan farklı olarak tohumla ekimi daha avantajlıdır.
Diğer sarımsaklarda çiçeklenme olayı nadirdir. Tunceli Sarımsağının ise çiçeklenmesi sıkça görülen bir durumdur.
Tohumdan tohumluk için üretim yapılıyorsa 4 yıllık veya daha uzun süreli bir bitkidir.
Ticari amaçlı soğancık dikimi sıra üzeri 10-12 cm ve sıra arası 30 cm olmalıdır. Üretimde kullanılacak
tohumluk başları üretici tarafından sonbaharda üretimi yapılmış olan sarımsaklar arasından ayıklanır ve dikim
zamanına kadar filelerde veya bez torbalarda saklanır. Dikimden önce soğancıkların elle dikimi yapılır. Dekara 200
kg baş soğan dikimi yapılıp dikim sıklığına soğan iriliğine bağlı olarak kıska dikiminde dekara verim 650-950 kg’dır.
Tohum için üretim yapıldığında dekara 50-100 kg verim alınır. 1 kg tohumdan da %80 çimlenme randımanıyla
300.000 adet kıska elde edilir.
Tarla koşullarında üretilen Tunceli Sarımsağının hasadı ağustos ayında soğan söküm makineleri ile yapılır.
Hasat sonrası sökümü yapılan soğancıklar uygun havadar gölge bir yerde 8-12 gün kurutulur, kurutulma işleminden
sonra tüketime sunulur.
Denetleme:
Tunceli İl Tarım ve Orman Müdürlüğü koordinatörlüğünde Tunceli Orman İşletme Müdürlüğü, Munzur
Üniversitesi, Tunceli Ziraat Odası, Tunceli Çevre Şehircilik İl Müdürlüğü ve Tunceli İl Kültür ve Turizm
Müdürlüğünden en az birer üyenin katılımıyla oluşacak denetim mercii tarafından denetim işlemleri yürütülür.
Denetimler her yıl hasat dönemi olan ağustos ayında başlayıp kasım ayına kadar her ay bir defa olmak üzere
toplam dört defa yapılır. Şikâyet ve ihbar üzerine veya gerekli görülen hallerde denetim yapılarak hukuki süreç
başlatılır.
Denetim mercii, Tunceli Sarımsağını üreten ve Tarım ve Orman Bakanlığının çiftçi kayıt sistemine kayıtlı
olan üreticileri Tunceli İl Tarım ve Orman Müdürlüğü ve ilçe müdürlükleri teknik personeli ile koordinasyonlu
olacak şekilde üretim materyalini, ekim yapılan tarlayı ve ürün hasadını yerinde kontrol eder. Elde edilen ürünlerin
Tarım ve Orman Bakanlığı Gıda Güvenliği Bilgi sistemine kayıtlı olarak satışını yapan işletmelere denetçi ekibi
göndererek ürünün “ürünün tanımı ve ayırt edici özellikleri” ile “üretim metodu” kısmında belirtilen özelliklere
uygunluğunu ve üretimi gerçekleştiren çiftinin Tunceli İl Tarım ve Orman Müdürlüğü ve ilçe müdürlüklerinden
almış olduğu hasat belgesine sahip olup olmadığını denetler.
Denetim mercii, Tunceli İl Tarım ve Orman Müdürlüğü ve ilçe müdürlükleri ile koordinasyonlu olarak
tohumlukların tarla şartlarında elde edilip edilmediğini, ticari üretim için sağlanan tohumluk miktarının üretilen
tohumluk miktarından fazla olup olmadığını denetler. Bu denetim ile üretici hasat belgesine sahip olmayarak satış
gerçekleştiren gerçek veya tüzel kişilere karşı hukuki süreçleri yürütür.
Denetim mercii, Tunceli İl Tarım ve Orman Müdürlüğü ve ilçe müdürlükleri teknik personeli ile
koordinasyonlu olacak şekilde Çiftçi Kayıt Sistemine kayıtlı üreticilerin en az 250 m2
’lik anaç çiçek soğanı parseli
oluşturmalarını ve tohumdan üretim materyali üretmeleri noktasında en az üç yıllık sürede bu alanı korumalarını
denetler. Ayrıca Tunceli Sarımsağının üretiminin geliştirilmesi ile birlikte ortaya çıkacak olan ihracat potansiyelinin
karşılanması noktasında Tarım ve Orman Bakanlığının Bitkisel Üretim Genel Müdürlüğüne gerekli başvuruları
yaparak ihracat kotasının belirlenmesini sağlar ve bu kotaya uyulmasını denetler.
Denetim mercii, kamu kuruluşlarından veya özel kuruluşlardan veya bunlarda görevli uzman gerçek veya
tüzel kişilerden denetimin gerçekleştirilmesi sırasında faydalanabilir veya hizmet satın alabilir. Tescil ettiren,
hakların korunmasında hukuki süreçleri yürütür.